Stary Cmentarz Żydowski w Kaliszu
Stary cmentarz żydowski w Kaliszu powstał pomiędzy 1285 a 1287 rokiem, przy zbiegu obecnych ulic Nowy Świat, Handlowej i Skalmierzyckiej.
W latach 60. XX w. na części terenu zajmowanego przed wojną przez cmentarz powstało osiedle mieszkaniowe, stacja Pogotowia Ratunkowego oraz Ośrodek Szkolno-Wychowawczy.
Sporych rozmiarów kirkut żydowski w Kaliszu w czasie swego funkcjonowania był prawdopodobnie trzykrotnie nadpisywany. Po całkowitym zapełnieniu jego terenu grobami, by nie dopuścić do ich naruszenia w czasie pochówków, nadsypywano dwumetrową warstwę ziemi i tam robiono nowe groby. Tak działo się do ponownego zapełnienia cmentarza i wówczas znowu jego powierzchnię nadsypywano.
Na starym cmentarzu na Czaszkach w ciągu niemal siedmiu wieków pochowano wiele wybitnych osobistości życia religijnego, gospodarczego i kulturalnego, nie tylko w skali kaliskiej gminy żydowskiej ale i okolicznych terenów. Tu być może pogrzebano po śmierci w 1452 roku Kawiana, który przybył do grodu nad Prosną z Krakowa i z czasem przejął zapewne majątek ojczyma Oto Dawida.
Na cmentarz kaliski do grobu żydowskiego filozofa i cadyka, dajana i mełameda Abrahama Abele (Abele ben Chaima ha-Levi) Gombinera przybywali przez całe ostatnie trzy wieki pobożni Żydzi nie tylko z Polski, ale i z całego świata.
Cmentarz został zniszczony w okresie okupacji niemieckiej podczas II wojny światowej. W latach czterdziestych XX w. Niemcy rękoma angielskich jeńców usunęli liczące setki lat macewy. Cześć z nich wykorzystali do wyłożenia skarpy rzecznej Kanału Rypinkowskiego na odcinku od Mostu Reformackiego do kina „Apollo”. Inne potłukli, a następnie użyli ich do utwardzenia ulic – np. obecnej ul. Kościuszki.
Cmentarz według religijnego prawa i obyczaju jest miejscem świętym, nie naruszalnym, a zarazem nieczystym. Bezwzględnie niedopuszczalna jest jego likwidacja, podobnie jak grobu.
W latach 80. XX w. Fundacja Nissenbaumów wydobyła nagrobki z brzegów skarpy. Po wielu perypetiach macewy i ich fragmenty przewiezione zostały na teren nowego cmentarza przy ul. Podmiejskiej.
Cmentarz do 1851 roku był on otoczony drewnianym ogrodzeniem, które ufundował Lajzer Mamelok. W miejsce tego ogrodzenia w 1851 roku wzniesiono mur ceglany. Wiemy to z opublikowanej przez Adama Chodyńskiego inskrypcji, która w 1891 roku znajdowała się na kamiennej tablicy umieszczonej na murowanej, wysokiej bramie – ujętej dwiema furtkami i głosiła w języku żydowskim oraz polskim: Obmurowanie cmentarza ukończonem zostało w r. 1851 funduszem małżonków Salomona Seliga i Fejgi Jette z Gotheimerów Karo, w roku 1848 przez nich ofiarowanym – rytował M. G. Kaliski. (Kaliszanin 1891, nr 84, s. 3).
https://sztetl.org.pl/pl/miejscowosci/k/831-kalisz/114-cmentarze/15125-stary-cmentarz-zydowski-w-kaliszu-ul-nowy-swiat#footnote1_3akrkkk
STANISŁAW MAŁYSZKO, W KRAINIE PAMIĘCI. KALISKIE CMENTARZE I MIEJSCA POCHÓWKÓW DAWNIEJ I DZIŚ. KALISZ: MUZEUM
OKRĘGOWE ZIEMI KALISKIEJ, 2021, SS. 303, IL.
